حاج‌آقا جان، واقف بازارچه معروف مشهد که بود؟

یکی از بزرگ‌ترین وقف‌های اطراف حرم امام‌رضا (ع) به نام مردی مهر خورده است که امروز بیش از یک قرن از آخرین روز زندگی‌اش در مشهد می‌گذرد، اما همچنان نام و یادش با این میراث ماندگار است.

کسی‌که تاریخ او را با نام «آق‌بابا» می‌شناسد و مردم با نام «حاج‌آقا‌جان». نامی که به واسطه بازارچه معروف و قدیمی باقی مانده است. گویا حاج آقاجان، ملاک بزرگ نوغان قدیم بود که در اواخر دوره قاجار به واسطه هنر و اعتبار فامیلی‌اش با دربار و همچنین مهربانی و دست خیرش در نزد مردم بسیار محبوب بود.

از او وقفیات زیادی به جا مانده که بزرگ‌ترین وقف او مربوط به زمین بازارچه‌ای به نام خودش است. بازاری با قدمت که با وجود مدرن شدن کوچه و خیابان‌های اطراف هنوز هم شکل و شمایل سنتی خود را حفظ کرده است.

البته وصله‌های ناجوری از مدرن شدن تعدادی از مغازه‌ها در دل همین کوچه دیده می‌شود که در مقایسه با بافت قدیم نسبت کمی دارد.

این بازارچه که برای اولین بار در مشهد به نام مرحوم حاج آقاجان شهره شد، این روز‌ها با نام شهید آستانه پرست شناخته می‌شود.

البته هنوز هم مشهدی‌ها از آن به عنوان بازارچه حاج آقاجان یاد می‌کنند. جایی که در ضلع شمالی حرم مطهر رضوی و پشت قبرستان باغ رضوان قرار دارد و به دنبال طرح‌های توسعه حرم، عملا حالا متصل به پارکینگ حرم شده است.

بازاری که شبهه‌های زیادی پشت سر آن است از ساختش توسط معمار حرم گرفته تا دستور ولیان که دست‌فروش‌ها در این محل سامان پیدا کنند.

در این گزارش به این بازار سرزدیم و صفحات تاریخ را به کمک پنجمین نسل از خانواده حاج آقاجان و تعدادی از بازاری‌ها ورق زدیم و با رد بسیاری از شایعات، حاج‌آقا جان را همان آق‌بابای خیر و مهربان مشهدی معرفی می‌کنند و از نسبتش با بازار می‌گویند.

حاج آقاجان که بود؟

محمدجواد حاج آقاجانیان چهارمین نسل از خانواده حاج آقاجان بزرگ است. کسی‌که همچون گذشتگان خود در حرم مطهر رضوی خدمت می‌کند. تا پای حرف از حاج‌آقا‌جان بزرگ به میان می‌آید او با نشان دادن شجره‌نامه خانوادگی‌شان می‌گوید: طبق شجره نامه خاندان، چهار نسل قبل از من به حاج آقاجان برمی‌گردد.

کسی که پدرش هم در بین مردم به خیر‌اندیشی مشهور بود و شناخته می‌شد. این خانواده از ساکنان و متمولان مشهد بود که خانه و املاکشان در نزدیکی حرم مطهر رضوی قرار داشت. پدر حاج‌آقاجان که نام اصلی‌اش در اسناد نیست و با لقب خیراندیش نامش قید شده بیشتر از دو فرزند نداشته است.

پسر‌هایی به نام‌های باقر و اسماعیل. گویا باقر یعنی پسر بزرگ‌تر فرزنددار نمی‌شود و به دلیل مقطوع‌النسل بودن او، نسل از اسماعیل‌خان ادامه پیدا می‌کند. اسماعیل‌خان همین حاج‌آقا جان است که این روز‌ها مردم او را با نام بازاری نزدیک حرم به یاد می‌آورند و می‌شناسند.

او حرف‌هایش را با اشاره به دارایی زیاد حاج آقا جان چنین ادامه می‌دهد: بعد از فوت اسماعیل‌خان که مرد بزرگ و خیری بود؛ دارایی‌اش به دست میرزا خان پسر بزرگش می‌افتد. بعد از او میرزا محمد و بعدتر حاج مهدی که پدر من بود وارث حاج آقاجان می‌شوند.

آن‌طور که او می‌گوید؛ اسماعیل خان بعد از فوت پدرش یعنی خیراندیش بزرگ به واسطه شغلش به اسماعیل عطارباشی معروف می‌شود و به دلیل مهربانی و دست گشاده‌ای که در کمک به مردم داشت، لقب آق بابا را می‌گیرد که همه با همین نام صدایش می‌کردند.

بعد از مدتی که آق بابا به مکه می‌رود به او حاج آقاجان می‌گویند. نامی که برای همیشه روی اسماعیل‌خان می‌ماند و می‌شود فامیل نسل بعد از خودش. به همین دلیل امروز نسل باقی‌مانده از حاج‌آقا‌جان با فامیل حاج‌آقا‌جان شناخته می‌شوند.

با این همه کمتر کسی از کسبه بازارچه حاج آقاجان او را می‌شناسد و افرادی که او را می‌شناسند و یا خاطره‌ای از او به یاد دارند سال‌هاست که در خاک آرامیده‌اند. اما معدود کسبه‌ای که از پدران و پدر بزرگ‌هایشان جسته و گریخته از حاج آقاجان شنیده‌اند تأیید می‌کنند که او مرد بسیار خیر و بزرگی بوده که نام نیکی از خود به یادگار گذاشته است.

معمار برجسته مشهدی

تنها شهرت حاج‌آقاجان در مشهد به گشاده‌دستی و خیر بودنش بر نمی‌گردد، بلکه بخش زیادی از شهرت او در هنر دست‌هایش خلاصه می‌شود. هنری که او را به معمار برجسته مشهد تبدیل کرد که در زمان فتحعلی‌شاه شهرت ملی داشت.

محمدجواد حاج‌آقاجانیان  می‌گوید: آق بابا مرد بزرگی بود که با معماری‌های بزرگش صاحب اسم و رسم بود. او در کار خود یعنی معماری بسیار خبره بود و به همین دلیل او را «معمار باشی» صدا می‌کردند، لقبی که در آن زمان‌ها به هر کسی داده نمی‌شد و از سوی دربار قاجار این عنوان را کسب کرده بود.

او به معماری‌های جدش اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: آق بابا در حرم و اطراف حرم کار‌های بزرگی انجام داده است. در آستان قدس رضوی فرد شناخته شده‌ای است. او معمار صحن‌های بزرگ و همچنین طاق‌های زیادی در صحن‌های آزادی، انقلاب و ... بوده است که هنوز هم زیبایی‌شان رخ نمایی می‌کنند.

صحن آزادی و حاج آقاجان

صحن آزادی در شرق حرم مطهر و در پایین پای مبارک حضرت ساخته شده است. این صحن با مساحتی بیش از چهار هزار متر مربع یکی از بنا‌های برجای مانده از دوره قاجار است. این صحن به دستور فتحعلی‌شاه به مباشرت فرزندش علینقی میرزا ساخته شده است و معمارش کسی جز حاج آقا جان (صاحب بازارچه معروف حاج آقا جان) معمار باشی معروف مشهدی نیست.

این صحن در روزگار ناصرالدین شاه قاجار به پایان رسید. در همین‌باره محمدجواد آقاجانیان توضیح می‌دهد: علاوه بر صحن آزادی که قدیم‌ها به آن صحن نو می‌گفتند، سر در ورودی صحن عتیق در صحن انقلاب هم به همت آقاجان بازسازی شده است.

این سخنان را  حسینی، یکی از کسبه قدیمی بازارچه حاج آقا جان، این‌گونه تکمیل می‌کند: همان‌طور که گفتم کسی از حاج آقاجان و مرام و مسلکش چیزی نمی‌داند، اما یکی دو بار بازاری‌های قدیمی وقتی از او صحبت می‌کردند شنیدم که او یکی از معماران بنام بود و صحن آزادی را نیز او ساخته است. او در بین درباریان نفوذ داشته است و از این نفوذ در راه خیر و گره‌گشایی مردم استفاده می‌کرده است.

حسینیه حاج آقاجان

از حاج آقاجان غیر از نام نیک، حسینیه‌ای نیز به یادگار مانده است. حسینیه‌ای که به صورت موقوفه‌ای اداره می‌شود. قدمت این حسینیه نیز به سال‌های دور برمی‌گردد. در همین‌باره حسینی از کسبه بازارچه می‌گوید: حسینیه با شکل‌گیری بازارچه ساخته شده است و چون در زمین‌های وقفی حاج آقا جان بوده، همین نام را گرفته است.

وی ادامه می‌دهد: حسینیه نیز به صورت موقوفه‌ای اداره می‌شود و هزینه‌های آن از سوی کسبه بازار تأمین می‌شود. این حسینیه بسیار فعال است و طی سال مراسم و برنامه‌های زیادی در داخل حسینیه برگزار می‌شود. نوه آق بابا، اما درباره این حسینیه می‌گوید: زمین‌های بازارچه وقف آق بابا بود و به همین دلیل حسینیه‌ای که در داخل بازارچه ساخته شد به نام بانی بازارچه یعنی حاج آقاجان گذاشته شد.

دست فروشان میدان حضرتی

قدیمی‌های مشهد سال‌های ابتدایی دهه ۵۰ را هیچ‌وقت از یاد نخواهند برد. از این نظر که در این سال‌ها یکی از تغییرات بزرگ در مشهد رخ داد و فلکه حضرت به دستور ولیان تغییر ساختار پیدا کرد. در گذشته اطراف حرم مطهر رضوی میدانی وجود داشت که به آن میدان حضرتی می‌گفتند و اطراف آن پر از دست فروشان جوان و پیری بود که هر کدامشان کالایی می‌فروختند.

یکی تسبیح و مهر معروف مشهد و آن یکی لباس و خوراکی. دیگری پوست و خورجین و کاسبی ظرف و آفتابه. با وجود طبیعی بودن این موضوع و استقبال مردم از نزدیکی بازار به حرم، اما وجود این دست فروشان چهره اطراف حرم مطهر را زشت نشان می‌داد که باید فکری برای جمع‌آوری آن‌ها می‌شد.

فکری که به کسب و کارشان لطمه وارد نمی‌کرد و در عین حال چهره تازه و زیبایی به اطراف حرم مطهر رضوی بدهد. بر همین اساس با جلسات پی در پی مسئولان شهری آن زمان، بازارچه‌ای برای آن‌ها در نظر گرفته شد تا آن‌ها در آن بازارچه کسب و کارشان را ادامه دهند و رونق بخشند.

شکل گیری بازارچه حاج آقاجان با دستور ولیان

 سال ۱۳۵۳ که ولیان نایب التولیه آستان قدس رضوی را به دست گرفت، دستور داد که دست فروشان اطراف میدان حضرتی باید در قالب یک بازارچه در اطراف حرم سامان‌دهی شوند. کسی فکر نمی‌کرد این بازارچه موقت برای دست فروشان سال‌های سال پابرجا بماند و امروز یکی از بازارچه‌های معروف و قدیمی مشهد شود که  به دلیل سبک معماری سنتی‌اش گردشگران زیادی را به خود جلب کند.

گویا زمانی که ولیان از دولت وقت در تهران کنار گذاشته می‌شود و به عنوان استاندار به مشهد اعزام می‌شود، برای اینکه خودی نشان دهد در اولین کارهایش شروع می‌کند به سامان‌دهی اطراف حرم.

البته درباره شکل‌گیری این بازارچه محمدجواد آقاجانیان می‌گوید: وقتی قرار به جمع‌آوری دست فروشان میدان حضرتی شد. ولیان که آن زمان هم استاندار بود و هم  نایب التولیه آستان قدس را برعهده داشت تصمیم گرفت با استفاده از زمین‌های موقوفه اطراف حرم بازارچه‌ای برای آن‌ها درست کند و، چون آق بابا در اطراف حرم موقوفه زیاد داشت، بزرگ‌ترین زمین موقوفه‌ای را بازارچه کردند.

البته این بازارچه به شکل امروز نبود و وسعت زیادی داشت. این در حالی است که حسینی یکی از کسبه قدیمی این بازارچه می‌گوید: یکی از دلایلی که این بازارچه شکل گرفته است، نزدیکی آن به حرم مطهر است.

اگر به هر طرف از حرم مطهر توجه کنید بازارچه‌های همانند بازارچه حاج آقاجان می‌بینید که هر کدام از این بازارچه‌ها قدمت زیادی دارند و تمامی آن‌ها به خرید و فروش سوغات برای زوار مشغول هستند. این بازارچه نیز به دلیل دسترسی آسان زوار و مسافران به خرید سوغات شکل گرفته است.

اما آنچه در تاریخ مشهد و شنیده‌های افراد قدیمی درباره چگونه شکل‌گیری این بازارچه با صحبت‌های نوه آق بابا صدق می‌کند. بازارچه بعد از جمع آوری دست‌فروشان اطراف میدان حضرتی در زمان ولیان، تولیت آستان قدس رضوی، شکل گرفته است.

در همین‌باره مهدی تیموری، یکی دیگر از کسبه این بازارچه که کودکی‌اش در میان کوچه‌های بازارچه حاج آقاجان گذشته است، می‌گوید: من از زمانی که به یاد دارم این بازارچه به همین شکل و شمایل وجود داشته است. اما آن زمان‌ها که مرحوم پدرم زنده بود و برایمان گاهی از بازارچه صحبت می‌کرد می‌گفت بازارچه به دستور ولیان استاندار  در سال ۱۳۵۳ شکل گرفت.

آن اوایل دست فروشان میدان حضرتی و همچنین خیابان‌های اطراف باغ رضوان جمع آوری شدند و در این بازارچه سامان‌دهی شدند. اما اینکه واقعا این بازارچه به همین دلیل شکل گرفته باشد یا نه، نه تنها من بلکه هیچ‌کس خبر ندارد؛ چون قدمت این بازارچه به سال‌ها قبل بازمی‌گردد.

عمو حبیب یکی دیگراز کسبه قدیمی این بازارچه که این روز‌ها میوه فروشی دارد، می‌گوید: این بازار از جمله بازار‌های قدیمی اطراف حرم بود که در ورودی‌اش، یک رخت‌شوی‌خانه و حمام قرار داشت و کنار باغ رضوان بود. اما چند سالی که طرح‌های حرم مطهر اجرا می‌شود و در همین راستا قسمت‌هایی از بازارچه تخریب شده است. این بازارچه‌ای که اکنون شما می‌بینید یک چهارم آن چیزی است که در ابتدای شکل‌گیری بوده است.

بازارچه حاج آقاجان

در زمانی که ولیان دستور ساخت این بازارچه را داد از زمین‌های موقوفه آق بابا به دست فروشان بخشیدند و هر کسی برای خود با متراژ مشخص حجره‌ای را دایر کرد،  اما اینکه این بازارچه به چه نام باشد باز هم باعث گرد آمدن مسئولان شهر شد.

این‌بار قرعه به نام مردی افتاد که همه در اطراف حرم از او به نیکی یاد می‌کردند و زمین‌های وقفی‌اش باعث شکل‌گیری این بازارچه شد. خان زاده‌ای که خوی و خصلت مردمی داشت. بازارچه به نام حاج آقاجان شد و از آن روز به بعد این بازارچه مکانی برای دادوستد مشهدی‌ها و خرید زائران شد.

سال ۶۰ و تغییر نام بازارچه

در سال ۱۳۶۰ و بعد از ترور شهید آستانه‌پرست به دست گروه‌های مخالف نظام، مدیریت شهری آن زمان، چون ردی از گروهک منافقین در این ترور بود، تصمیم گرفت نام بازارچه حاج آقاجان را به شهید آستانه‌پرست تغییر دهد.

نامی که هنوز هم بر سر در این بازارچه خودنمایی می‌کند. اگر چه حدود ۱۰ سال قبل بنا به دلایلی اعضای شورای شهر تصمیم به تغییر نام این بازارچه به نام اصلی خود یعنی حاج آقاجان داشتند، اما با مخالفت خانواده شهید هنوز این اتفاق رخ نداده است.

موقوفات آق بابا

محمدجواد آقاجانیان درباره موقوفات جد بزرگش می‌گوید: آق بابا در زمان حیاتش زمین‌های بسیاری را از خود برجای گذاشت و البته برخی را وقف کرد. زمین‌هایی، چون نخودک، سوراخه، زمین‌های اطراف کلات، دروی شازده، زمین مسافرخانه نجفی‌ها و زمین بازارچه که از نوغان آغاز و تا حرم مطهر می‌رسیده است؛ نمونه‌ای از آن هستند.

اما بعد از فوتش بین برادران و اینکه چه کسی دارایی پدر را اداره کند دعوای سختی در می‌گیرد و جد من یعنی میرزا آقاجان تصمیم می‌گیرد تمام دارایی پدرش را وقف کند و همین امر باعث می‌شود که از حاج آقاجان و نسلش به عنوان یکی از بزرگ‌ترین واقفان تاریخ مشهد یاد شود.

* این گزارش پنجشنبه ۱۸ مرداد ۹۷ در شمـاره ۲۹۲ شهرآرا محله منطقه ثامن به چاپ رسیده است.